Vals Spel in organisaties
Vals Spel in organisaties: herkennen en doorbreken met transactionele analyse
In veel organisaties speelt zich een subtiel en destructief fenomeen af: vals spel. Dit zijn interactiepatronen waarin onuitgesproken dynamieken, verborgen agenda’s en wederzijdse afhankelijkheden leiden tot frustratie, misverstanden en soms zelfs sabotage. Binnen de transactionele analyse (TA) wordt ‘Spel’ (met hoofdletter S) gezien als een herhalend patroon van communicatie waarin deelnemers niet oprecht zijn over hun intenties en uiteindelijk verlies lijden.
In dit artikel duiken we dieper in op het concept van Vals Spel en hoe dit zich manifesteert binnen organisaties en teams.
Wat is een Spel binnen transactionele analyse?
Binnen de TA beschreef Eric Berne Spel als een onbewuste strategie waarin mensen bepaalde rollen aannemen om onderliggende behoeften te vervullen, maar waarbij het eindresultaat voor alle betrokkenen negatief is. Dit gebeurt via een voorspelbaar patroon van interacties, vaak verpakt in dubbelzinnige communicatie.
De basisstructuur van een spel volgens Berne:
- Een verborgen agenda: de communicatie lijkt transparant, maar er spelen diepere motieven.
- Een trigger: een opmerking, situatie of gedrag van een ander activeert het spel.
- Een wisseling van rollen: deelnemers veranderen van positie in de interactie.
- Een negatieve uitkomst: er ontstaat spanning, frustratie of een conflict zonder dat het echte probleem wordt opgelost.
Het meest bekende voorbeeld hiervan is de Dramadriehoek van Stephen Karpman, die drie rollen binnen een destructief interactiepatroon beschrijft:
- De aanklager: wijst anderen op fouten en neemt een beschuldigende houding aan.
- Het slachtoffer: voelt zich machteloos en verwacht dat anderen verantwoordelijkheid nemen.
- De redder: schiet te hulp, maar bevestigt daarmee de afhankelijkheid van het slachtoffer.
Deze rollen wisselen voortdurend en leiden tot herhalende conflicten, zonder dat de kern van het probleem wordt aangepakt. De rollen die je aanneemt zijn onbewust en wisselen in jezelf en in de ander. De ‘partijen’ houden elkaar onbewust daarmee in een greep. Omdat dit vaak onbewust gebeurd is het lastig te doorbreken. Bij bewustzijn (Volwassen strategie bij Berne) komt er pas verandering.
Vals Spel in organisaties: hoe herken je het?
Ik kreeg laatst een kwestie waarbij een medewerker bij elk gesprek te horen kreeg dat het functioneren onder de maat was. Bij elke verbeterpoging met ook zichtbaar resultaat op de verwachtingen werd vervolgens toch weer negatief gereageerd. Dit werd niet alleen frequenter maar ook intensiever. Het Spel ontwikkelde zich steeds destructiever. Tot de medewerker opstond en zei
“Dit moet nu stoppen!, ik ben dit Spel zat, ik wil nu weten wat je echt wil!’ Liep vervolgens richting de deur van de ruimte en wachtte heel even…, de reactie was ‘kom even zitten’, en er ontvouwde zich een gesprek wat – als verwacht – al lang niet was gevoerd.
Er was sprake van een Spel patroon en Vals omdat iemand de ander daadwerkelijk niet durfde mede te delen dat diegene overtallig was…. Uitkomst: Drama aan twee zijden. Pijnlijke emoties en onmacht gevoelens, maar waar juist de leidinggevende de Volwassen rol had moeten pakken koos vanuit conflictmijding en de route van Spel inging.
In organisaties ontstaat Vals Spel wanneer medewerkers of leidinggevenden interacties voeren die niet volledig eerlijk, open of functioneel zijn. De communicatie wordt gestuurd door psychologische behoeften en verborgen agenda’s in plaats van door duidelijke afspraken en een gezamenlijk doel.
Veelvoorkomende vormen van Vals Spel in organisaties zijn:
1. De schijnverantwoordelijkheid
- een teamlid doet alsof hij of zij verantwoordelijkheid neemt, maar vermijdt feitelijke actie.
- leidinggevenden krijgen de indruk dat iemand de taak oppakt, maar ontdekken later dat er niets is gebeurd.
🡪 dramadriehoek: de redder schiet te hulp, maar creëert afhankelijkheid in plaats van eigenaarschap.
2. De onuitgesproken frustratie
- teamleden spreken zich niet uit over hun werkelijke gevoelens en behoeften.
- dit leidt tot cynisme, passief-agressief gedrag en een giftige werksfeer.
🡪 dramadriehoek: het slachtoffer klaagt bij collega’s maar spreekt niet direct de verantwoordelijke aan.
3. De valse consensus
- iedereen knikt instemmend in een overleg, maar achteraf wordt het besluit ondermijnd.
- mensen voelen zich onder druk gezet om het eens te zijn, terwijl er geen echte dialoog plaatsvindt.
🡪 dramadriehoek: de aanklager zegt later dat ‘niemand hier echt achter stond’, zonder dat dit eerder bespreekbaar werd gemaakt.
4. De gunst met een bijbedoeling
- iemand doet iets ‘gratis’ voor een collega, maar verwacht later impliciet iets terug.
- dit leidt tot schuldgevoel en manipulatieve afhankelijkheid.
🡪 dramadriehoek: de redder helpt, maar verandert later in een aanklager als de tegenprestatie uitblijft.
Hoe doorbreek je Vals Spel?
Het doorbreken van deze destructieve patronen begint bij bewustwording. Enkele belangrijke stappen om dit te doen:
1. Herken en benoem het spel
De eerste stap is het herkennen van de patronen en deze bespreekbaar maken. Dit vereist moed en reflectie. Vragen die hierbij kunnen helpen:
- wat gebeurt er echt in deze interactie?
- voelt iemand zich een slachtoffer, aanklager of redder?
- wordt er openlijk over verwachtingen en gevoelens gesproken?
2. Stap uit de dramadriehoek en ga naar de winnaarsdriehoek
In plaats van te blijven hangen in destructieve patronen, kunnen mensen nieuwe, effectieve rollen aannemen:
- van slachtoffer naar zelfsturende persoon: erkennen wat je nodig hebt en actief aangeven wat je wilt. Kwetsbare Rol.
- van aanklager naar assertieve communicator: grenzen stellen zonder verwijtend te zijn. De assertieve Rol.
- van redder naar coachende ondersteuner: anderen helpen zonder hun autonomie te ondermijnen. De Zorgende Rol.
3. Communiceer eerlijk en openlijk
- spreek verwachtingen uit en wees duidelijk over wat je wel en niet kunt bieden.
- bespreek problemen direct in plaats van via omwegen en roddel.
- geef feedback zonder anderen te beschuldigen.
4. Werk aan een gezonde organisatiecultuur
- stimuleer een cultuur waarin feedback normaal is en spelpatronen benoemd mogen worden.
- train medewerkers en leidinggevenden in transactionele analyse en effectieve communicatie.
- zorg voor duidelijke afspraken over samenwerking en besluitvorming.
Conclusie: naar echte interactie en effectieve samenwerking
Vals spel ontstaat wanneer communicatie niet zuiver is en interacties worden gestuurd door verborgen agenda’s, angsten of ingesleten patronen. Transactionele analyse biedt een krachtig kader om deze dynamieken te herkennen en bewust te doorbreken.
Door helder te communiceren, de rollen in de dramadriehoek te vermijden en te bouwen aan een cultuur van openheid en eigenaarschap, kunnen organisaties overstappen naar effectieve samenwerking waarin vertrouwen en verantwoordelijkheid centraal staan.
Wil je meer weten over hoe 3DMens teams begeleidt bij het doorbreken van Spel? Neem contact op voor een vrijblijvend gesprek. Of als je de transacties die er zijn echt wilt begrijpen? Kijk dan in de agenda voor de eerstvolgende workshops over dit onderwerp.
